Artikulu honetan Mufomin kontserbatzen diren Debabarreneko historiaurreko hiru aizkora ezagutzera eman nahi ditugu.
Debabarreneko jarduera espeleologikoak iraun duen lau hamarkada baino gehiagotan zehar, Elgoibarko espeleologoek historiaurreko tresnaren batekin topo egin izan dute noizean behin; baina aipamen berezia merezi dute gure inguruan aurkitutako hiru aizkorek, historiaurreko hiru etapa ezagunenetakoak direlako: Paleolitikoa, Neolitikoa eta Metalen Aroa.
Debabarreneko historiaurreko aizkorak: Kilimon errekako aizkora
1981ean, Morkaiko Espeleologia Taldeko espeleologo batek Kilimon errekaren eskuinaldeko ertzean suharrizko uharri bat aurkitu zuen, Irabaneta baserrira iritsi baino pixka bat lehenago. Dirudienez, erreka horretako urek luizia eragin zuten eskuineko ertzean, eta harri eta harkaitz ugari geratu ziren agerian. Gerora, uraren garbiketa prozesuak are nabarmenagoa egin zuen suharriaren kolorea, gainerako uharrien kolore grisarekin alderatuta berezia zena. Nolanahi ere, Kilimon errekan suharrizko uharri bat aurkitu izana gauza bitxia iruditu zitzaigun; hala ere, esperientziagatik, bagenekien Debako hondartzan oso ohikoa dela horrelako uharriak aurkitzea. Horregatik, urteetan zehar ez genion garrantzi handiagorik eman silexezko uharri honi, harik eta susmatzen hasi ginen arte bere muturretako batean zeuden hausturen patina oso antzinakoa zela, ziurrenik, duela milaka urtekoa. Gainera, haustura horien ondorioz, perfekzio handiko harri puskak askatu zirenez, ondorioztatu genuen, zalantzarik gabe, hausturak historiaurreko tresna bat egiteko egin zirela, zehazki, paleolitikoko eskuzko aizkora bat.
Lehen begiratuan, eskuzko aizkora hau egiteko teknika oso sinplea da, eta chopping tools edo beheko paleolitoko eskuzko aizkorak fabrikatzeko era dakarkigu gogora. Aizkora horiek errekarri baten muturretako bat zorroztuz lortzen ziren, eta harri puskak bi aldeetatik askatzen ziren. Baina kasu honetan, gure suharrizko uharritik askatutako harri puskek oso teknika garbia erakusten dute, eta formak berak ere erakusten du uharri hau ez zutela kasualitatez aukeratu eskuzko aizkora bat egiteko. Eskuzko aizkora honen orpoaren forma berezia oso ondo ahokatzen da eskuineko eskuko ahurraren eta erpuruaren artean, eta horri esker, oso erosoa da aizkora horrekin lan egitea. Gainera, aizkoraren ahoan egindako koskek ere pentsarazten digute adarrak mozteko edo hezurrak zatikatzeko erabiliko zutela.
Goltzibarko aizkora
Goltzibarko sakaneko kobazulo batean kasualitatez aurkitutako aizkora hau neolitikoko aizkora leundu baten eredu bikaina da. Eskuko aizkorak ez bezala, horrelako aizkorak kirten bati loturik erabiltzen ziren, eta Debabarrenean beste aizkora leundu batzuk aurkitu diren arren, mota horretako piezak ezohikoak dira.
Mortarikako aizkora
Mortarikako aizkora, Elgoibar. Ezkerreko marrazkian, aizkoraren alde bat eta profiletako bat irudikatzen dira. Eskuineko argazkiak, berriz, beste aldea islatzen du.
Elgoibartar gazte batek aurkitu zuen 138 mm-ko luzera eta 200 g-ko pisua zuen aizkora txiki hori Mortarika errekaren ertzean, 1988ko ekainean. Brontzezko aizkora txiki bat da, ziurrenik botiboa, orpo eta eraztun bikoitzekoa, nerbiorik gabea, Brontze Aroaren amaierakoa edo Burdinaroaren hasierakoa, 3.000 urte inguru dituena. Aizkora mota hau Brontze Atlantikoa deiturikoaren barruan sartzen da, Penintsularen baitan, Asturiasen, Galizian eta Portugalen ohikoa dena. Euskal Herrian, berriz, nahiko ezohikoa da.
Debabarrenean aurkitutako historiaurreko hiru aizkorei buruzko sarrerari esker, hasiera emango diegu Mufomi Elgoibarko fosilen eta mineralen Museoan gorde eta ikusgai dagoen materialari buruzko argitalpen batzuei, ikusleei horren berri emateko asmotan.
